ΕΕΔΑ:Εθνικό Σχέδιο Δράσης για τα Ανθρώπινα Δικαιώματα: ψεκάστε, σκουπίστε, τελειώσατε

Πριν από λίγες εβδομάδες η κυβέρνηση έθεσε σε διαβούλευση το «Εθνικό Σχέδιο Δράσης για τα Ανθρώπινα Δικαιώματα», ένα πλάνο δράσης για την αναβάθμιση της προστασίας των δικαιωμάτων του ανθρώπου στην χώρα. Ή τουλάχιστον αυτός θα έπρεπε να είναι ο σκοπός μιας τέτοιας φιλόδοξης προσπάθειας. Το κείμενο έρχεται με μεγάλη καθυστέρηση να καλύψει κενά ετών, καθώς πρόσφατα τα δικαιώματα μπήκαν στην κυβερνητική ατζέντα ως συγκεκριμένη θεματική άσκησης πολιτικών μέσα από την σχετική ρητορική και σημειολογία. Την όποια θετική σκέψη υποδοχής του Σχεδίου έρχεται να σκιάσει ο τρόπος με τον οποίο το κείμενο δόθηκε στην δημοσιότητα: Παρουσιάστηκε από τον Υπουργό Δικαιοσύνης και τέθηκε σε δημόσια διαβούλευση, η οποία ωστόσο μοιάζει να είναι προσχηματική (άλλωστε έχει ήδη τυπωθεί από το Εθνικό Τυπογραφείο, ενώ τίθεται σε διαβούλευση) καθώς δεν έγινε καμία προηγούμενη συζήτηση με οργανώσεις και οργανισμούς δικαιωμάτων του ανθρώπου στην Ελλάδα ούτε βασίζεται, όπως θα όφειλε, στις τόσες τεκμηριωμένες εκθέσεις που αναδεικνύουν ένα ευρύ φάσμα προβλημάτων στα επί μέρους πεδία των δικαιωμάτων.

            Το κείμενο συνιστά στο μεγαλύτερο μέρος του συρραφή του ισχύοντος δικαίου και των ευρωπαϊκών προγραμμάτων που υλοποιούνται από διάφορα υπουργεία. Παρουσιάζονται κατακερματισμένα χωρίς μεταξύ τους συσχετισμό και χωρίς κοινό στόχο. Το σχέδιο χαρακτηρίζεται από λογική απολογισμού προγράμματος και όχι πολιτικής στρατηγικής που αποσκοπεί σε κάτι ιδιαίτερα ουσιαστικό και κρίσιμο την περίοδο που διανύουμε: την προστασία των δικαιωμάτων, λαμβάνοντας υπόψη τις ελλείψεις που ήδη έχουν υποδειχθεί από  διεθνείς και ελληνικούς οργανισμούς και οργανώσεις, αλλά και την νομολογία του Ευρωπαϊκού Δικαστηρίου Δικαιωμάτων του Ανθρώπου (όταν αυτό συμβαίνει, πχ στο θέμα των συνθηκών κράτησης, γίνεται εργαλειακά).

Το Σχέδιο χαρακτηρίζεται από ανισομέρεια ως προς τις διαφορετικές κατηγορίες δικαιωμάτων. Έτσι, ενώ για την δικαιοσύνη υπάρχουν λεπτομερή προγράμματα με προϋπολογισμούς (αν και χωρίς χρονοδιαγράμματα), για την μετανάστευση, τις φυλακές, κ.α. το Σχέδιο στέκεται σε γενικολογίες. Για παράδειγμα, ενώ για να αντιμετωπιστεί το ζήτημα του υπερπληθυσμού στις φυλακές ως στόχος αναφέρεται η «αποτελεσματικότερη απορρόφηση κοινοτικών κονδυλίων» δεν γίνεται καμιά αναφορά στις δομικές αδυναμίες που εμποδίζουν την απορρόφηση αυτή. Παρομοίως, οι σχεδιασμοί για την κατοχύρωση του δικαιώματος στην υγεία μοιάζουν να είναι εκτός τόπου και χρόνου, την στιγμή που μεγάλο μέρος του ελληνικού πληθυσμού μένει ανασφάλιστο χωρίς πρόσβαση στις δομές υγείας: το μόνο που εξετάζει το Σχέδιο είναι η ‘ελεύθερη κίνηση των ασθενών’. Επίσης, στα θέματα αλλοδαπών, αν και αναγνωρίζει ότι έγιναν παραβιάσεις δικαιωμάτων σε σχέση με τις συνθήκες κράτησης (βλ. αποφάσεις ΕΔΔΑ), οι δράσεις που προτείνει για την διαχείριση της παράτυπης μετανάστευσης (δηλ.  κυρίως την λειτουργία κέντρων κράτησης), όχι μόνο δεν καλυτερεύουν το ζήτημα αλλά είναι αυτές που το δημιουργούν (απάνθρωπες συνθήκες κράτησης, μακρύς χρόνος κράτησης, κλπ). Ως προς την κτήση ιθαγένειας από παιδιά μεταναστών, το σημερινό νομικό κενό εκλαμβάνεται ότι υπηρετεί την  «ομαλότερη κοινωνική ένταξη των μεταναστών και των τέκνων τους», ενώ η αναμενόμενη τροποποίηση των ν. 3838 και 3386 εκτιμάται ότι «θα εξαλείψει το ρατσισμό και τα κοινωνικά στερεότυπα απέναντι στους μεταναστευτικούς πληθυσμούς». Μάλιστα, η αναθεώρηση του θεσμικού πλαισίου χορήγησης ιθαγένειας περιγράφεται ως “δράση εν εξελίξει”, ενώ στην πραγματικότητα είναι “δράση στο συρτάρι”. Τέλος, το Σχέδιο αναφέρει ότι «η πείνα, η έλλειψη στέγης, η μακροχρόνια φτώχεια αποτελούν προσβολή για την ανθρωπότητα και αποτελούν ουσιώδη παραβίαση των ανθρωπίνων δικαιωμάτων»,  χωρίς να υποδεικνύει κανένα απολύτως μέτρο και πολιτικές για το θεμελιώδες ζήτημα του σεβασμού της ανθρώπινης αξιοπρέπειας σε ζητήματα κοινωνικών και οικονομικών δικαιωμάτων.

 Επίσης διαπιστώνει κανείς σημαντικές απουσίες επί μέρους θεματικών. Για παράδειγμα, δεν γίνεται  καμία αναφορά:

• Στην ουσιαστική ενίσχυση του ρόλου και την επίλυση των προβλημάτων που έχουν παρατηρηθεί στη λειτουργία των φορέων προώθησης ισότητας (βλ. και εκθέσεις του Συνηγόρου του Πολίτη ή της Εθνικής Επιτροπής Δικαιωμάτων του Ανθρώπου).
• Στην θρησκευτική ελευθερία και όλες τις επί μέρους θεματικές (τζαμί και νεκροταφείο όπου ζουν μουσουλμάνοι, αποτέφρωση νεκρών, σαρία στην Θράκη, βακούφια στην Θράκη και τα Δωδεκάνησα κλπ.)
• Στα ζητήματα ενδο-οικογενειακής βίας.
• Στην επέκταση του συμφώνου συμβίωσης και στα ομόφυλα ζευγάρια μετά και την έκδοση της πρόσφατης απόφασης του ΕΔΔΑ.
• Στα δικαιωμάτων που συνέχονται με την Ψυχική υγεία και τα οροθετικά άτομα.
• Στο ζήτημα της επιτροπείας των ασυνόδευτων ανηλίκων.
• Στην φιλόδοξη «Εθνική Στρατηγική Ένταξης», η οποία φαίνεται να έχει ξεχαστεί.
• Στο εργασιακό trafficking, ύστερα μάλιστα μετά την υπόθεση Μανωλάδας και αλλού. 
• Στα ζητήματα επιστροφών-απελάσεων αλλοδαπών και τα σχετιζόμενα προβλήματα.
• Στον ρατσισμό και την ρατσιστική βία.

 Θα μπορούσε κανείς να παρατηρήσει πολλές ειδικότερες ελλείψεις ή ανακρίβειες. Σταχυολογούμε ορισμένες από αυτές:

• Σελ. 39: Οι συνθήκες κράτησης, όχι μόνο στα αστυνομικά κρατητήρια αλλά και εντός των σωφρονιστικών καταστημάτων υπάγονται στο πεδίο εφαρμογής της απαγόρευσης των βασανιστηρίων και της απαγόρευσης της απάνθρωπης ή εξευτελιστικής μεταχείρισης.
• Σελ. 41: Δεν γίνεται διάκριση μεταξύ Κέντρων Ταυτοποίησης Υπηκοότητας και  Κέντρων Πρώτης Υποδοχής. Ο Γενικός Κανονισμός Λειτουργίας Περιφερειακών Υπηρεσιών Πρώτης Υποδοχής αφορά μόνο την Υπηρεσία Πρώτης Υποδοχής και δεν καλύπτει τους λοιπούς προαναφερόμενους χώρους κράτησης. Σημειώνεται δε ότι δεδομένου της έλλειψης προσωπικού στην Υπηρεσία Πρώτης Υποδοχής οι ανάγκες λειτουργίας των Κέντρων Πρώτης Υποδοχής και των κινητών της μονάδων καλύπτονται κυρίως από ΜΚΟ και αστυνομικό προσωπικό.
• Σελ. 42: Δεν αναφέρεται πως θα διασφαλιστεί η λειτουργία του Συνηγόρου του Πολίτη ως εθνικού μηχανισμού πρόληψης. Οι σχετικές αναφορές στη σελ. 47 δεν κρίνονται επαρκείς.
• Σελ. 42, Γραφείο Αντιμετώπισης Περιστατικών Αυθαιρεσίας: Το Γραφείο δεν έχει λειτουργήσει ακόμα, ενώ  και το ίδιο το νομοθετικό του πλαίσιο δεν ακολουθεί τις διεθνείς προδιαγραφές που πλέον ισχύουν σε όλα τα ευρωπαϊκά κράτη ως προς την ανεξαρτησία και αμεροληψία τέτοιου ελεγκτικού μηχανισμού.
• Σελ. 50: Αναφορικά με το σωφρονιστικό σύστημα δεν γίνεται καμία αναφορά στο τι βελτιώσεις αναμένεται να επιφέρει ο νέος Σωφρονιστικός Κώδικας. Επιπλέον, δεν γίνεται αναφορά στο ζήτημα των υποδίκων που συμβάλλει στον υπερπληθυσμό και στις κακές συνθήκες κράτησης. Η ανέγερση νέων καταστημάτων κράτησης από μόνη της δεν αρκεί για την επίλυση των προβλημάτων. Δεν υπάρχει καμία αναφορά στο ζήτημα της επανένταξης των αποφυλακισθέντων.
• Σελ. 55: Σχετικά με τη συμμόρφωση της Διοίκησης προς τις εθνικές δικαστικές αποφάσεις υπάρχουν ακόμα αρκετά προβλήματα, βλ. τις σχετικές αποφάσεις της Εθνικής Επιτροπής Δικαιωμάτων του Ανθρώπου.
• Σελ. 83: Θα πρέπει να γίνεται χρήση του όρου «σεξουαλικού προσανατολισμού» αντί «γενετήσιου προσανατολισμού».
• Σελ 144 επ.: Άσυλο-πρόσφυγες: Δεν είναι ξεκάθαρη η αναφορά στο μεταβατικό στάδιο της διαδικασίας ασύλου. Δεν υπάρχει αναφορά στην Υπουργική Απόφαση «Πρόγραμμα ιατρικού ελέγχου, ψυχοκοινωνικής διάγνωσης και υποστήριξης και παραπομπής των εισερχομένων χωρίς νομιμοποιητικά έγγραφα υπηκόων τρίτων χωρών σε δομές πρώτης υποδοχής» που ενώ θέτει κάποιες σωστές βάσεις σε αυτά τα ζητήματα, το πεδίο εφαρμογής της περιορίζεται στις δομές της Υπηρεσίας Πρώτης Υποδοχής. . Οι αναφορές στα σχετικά με την Yπηρεσία Ασύλου χρειάζονται επικαιροποίηση. Υπάρχει σύγχυση ως προς τα ζητήματα Πρώτης Υποδοχής, Ασύλου (παλαιά και νέα διαδικασία) και υποδοχή αιτούντων ως προς το τι έχει επιτευχθεί, στα προβλήματα και τις λύσεις.
• Σελ. 155: Ανεπαρκέστατη αναφορά στο νομοθετικό πλαίσιο για τα ζητήματα του ασύλου.
• Σελ. 187: Σύμβαση των Δικαιωμάτων Ατόμων με Αναπηρία: δεν υπάρχει καμία δέσμευση ως προς τη λειτουργία εθνικού οργάνου ελέγχου,  όπως αυτή επιτάσσει.

Κοντολογίς, το Σχέδιο ούτε εθνικό είναι, καθώς συντάχθηκε μέσα από απόλυτη μονομέρεια, ούτε τα δικαιώματα έρχεται να υπηρετήσει. Αποτελεί έναν επιδερμικό απολογισμό δράσεων, ο οποίος αντί να εξετάζει τα προβλήματα με στόχο την αντιμετώπισή τους, τα παρακάμπτει προτάσσοντας εκ των προτέρων τον αντίλογο στις αιτιάσεις που υφέρπουν. Παίρνει, έτσι, την μορφή διοικητικού υπομνήματος με εμφανή διάθεση να διεκπεραιώσει μια υποχρέωση και να παρουσιάσει μια εξωραϊσμένη κατάσταση πραγμάτων. Θα περιμέναμε ακριβώς την αντίθετη λογική: να εξέταζε τις ανάγκες και τις πραγματικότητες επί του πεδίου, το ισχύον δίκαιο, τις προτάσεις και τις  διεκδικήσεις ώστε να προτείνει βελτιώσεις, λύσεις, εναρμόνιση με τις εθνικές και διεθνείς προδιαγραφές. Όμως αυτά είναι ψιλά γράμματα για όσους ήδη έχουν δηλώσει δεν τους ενδιαφέρουν τα δικαιώματα του ανθρώπου.