Γυναίκα και ΜΜΕ

Είμαι γυναίκα. Σύμφωνα με τα σύγχρονα στερεότυπα, αυτά που κυριαρχούν στα μέσα ενημέρωσης, πρέπει να είμαι πάντα νέα, αδύνατη, περιποιημένη, καλοντυμένη, θελκτική, καλή νοικοκυρά, πρακτική μητέρα αλλά και μέσο προώθησης προϊόντων προς τους άνδρες. Ως γυναίκα, είμαι για τα ΜΜΕ συγχρόνως υποκείμενο, αντικείμενο και μέσο.

Η επίδραση της εικόνας του φύλου, όπως αυτή διαμορφώνεται και διαχέεται από τα ΜΜΕ προς την κοινωνία, είναι καθοριστική για την αναπαραγωγή και εμπέδωση στερεοτύπων που σχετίζονται με αυτό. Τα έντυπα, τα life-style περιοδικά, το ραδιόφωνο, το διαδίκτυο και, κυρίως, η τηλεόραση προωθούν ένα κυρίαρχο μοντέλο που απευθύνεται στο θυμικό του αποδέκτη των μηνυμάτων τους, και όχι στην πραγματική ζωή της καθημερινής γυναίκας ή τις πραγματικές ανάγκες και ικανότητές της. Με τον τρόπο αυτό αναπαράγονται και νομιμοποιούνται οι εξουσιαστικές σχέσεις μεταξύ των φύλων στην οικογένεια, στο σχολείο, στην κοινωνία, στην εργασία, στην πολιτική.

Εστιάζω, λοιπόν σε δύο σημαντικές παραμέτρους για την δημιουργία του σύγχρονου μοντέλου: την τηλεόραση και την διαφήμιση. Μέσα στην αλληλεξάρτησή τους, είναι οι ναυαρχίδες της συστηματικής προώθησης των έμφυλων στερεοτύπων.

Η τηλεόραση στις μέρες μας έχει αποκτήσει τεράστια δύναμη, καθώς λειτουργεί ως φορέας όχι μόνο ψυχαγωγίας και πληροφόρησης, αλλά και κοινωνικοποίησης. Επιπλέον βρίσκεται μέσα σε κάθε σπίτι, σε κάθε γωνιά της χώρας. Ο ρόλος της, λοιπόν, στη διαμόρφωση συλλογικών προτύπων και στερεοτύπων είναι καθοριστικός. Μέσα από τα talk show, τα τηλεπαιχνίδια και τα reality η γυναίκα εντάσσεται στα στερεότυπα {«Η εκδίκηση της Ξανθιάς», «Νοικοκυρές της Αθήνας», «Όλα»}. Πολλά δημοφιλή σίριαλ της ελληνικής τηλεόρασης, πρωινές και μεσημεριανές εκπομπές, με εξαίρεση ορισμένα δελτία ειδήσεων, προβάλλουν τη γυναίκα που συμμετέχει σε αυτά ως κούκλα, γυναίκα αντικείμενο του πόθου, γυναίκα συμπλήρωμα του άνδρα, χωρίς δική της αυτόνομη υπόσταση.  Το φαινόμενο δεν είναι μόνο ελληνικό: αρκετές γυναίκες που θεωρούνται πρότυπα ομορφιάς έχουν, μάλιστα, ταυτιστεί με μέλη τους σώματός τους: Τζένιφερ Λόπεζ, Πάμελα Άντερσον, Αντζελίνα Τζολί.

Η τηλεόραση έχει μεν διευρύνει τα γυναικεία πρότυπα που προβάλλει, καθώς ενίοτε προωθεί και το μοντέλο της ανεξάρτητης γυναίκας, όμως εξακολουθεί να μας περνάει μηνύματα αρνητικά για την εμφάνισή μας, τις ατέλειες του σώματός μας, την ηλικία μας, το βάρος μας, αλλά και για τις υποχρεώσεις μας στο νοικοκυριό με υπερσύγχρονα χημικά διαλυτικά, τις πλαστικές πάνες και το ξένο γάλα για τα μωρά μας. Οι γυναίκες αποτελούν μεγάλη μερίδα των καταναλωτών -πολλά προϊόντα και υπηρεσίες απευθύνονται αποκλειστικά σε αυτές- και η εικόνα στην τηλεόραση χτίζει τα πρότυπα, τη βάση πάνω στην οποία θα κουμπώσει η διαφήμιση, που -ας μην το ξεχνάμε- είναι ο μοναδικός χρηματοδότης της. Τα μηνύματα που εκπέμπει η τηλεόραση μας λένε ότι κάποια εκατομμύρια γυναίκες κάθε ηλικίας πρέπει να μοιάσουμε σε κάποια λίγα ψιλόλιγνα μοντέλα και τηλεοπτικές περσόνες που σπαταλούν το χρόνο τους σε ατέρμονες δίαιτες, γυμναστήρια, οίκους μόδας και ινστιτούτα αισθητικής, για να παρουσιαστούν ως οι τέλειες γυναίκες ή …«νοικοκυρές». Ένας κόσμος εξωπραγματικός και πολυδάπανος σε χρόνο και χρήμα που το μόνο που καταφέρνει είναι να κάνει τις γυναίκες να υπερκαταναλώνουν προϊόντα και υπηρεσίες που καλύπτουν πλασματικές ανάγκες, ή να νιώθουν απογοήτευση και ανασφάλεια. Ένα σκαλί πριν τη μανιοκατάθλιψη, δηλαδή. Η τηλεοπτική εικόνα της γυναίκας έχει, ακόμα, μεγάλο μερίδιο ευθύνης στην αύξηση των σοβαρών διατροφικών διαταραχών, μεταξύ των πολύ νέων γυναικών που, στην προσπάθειά τους να μοιάσουν στα ινδάλματά τους, διαστρεβλώνουν ψυχοπαθολογικά την δική τους εικόνα στα μάτια τους και ενίοτε φτάνουν έως το θάνατο από εξαντλητική δίαιτα.

Η διαφήμιση είναι το παντοδύναμο εργαλείο της επιβολής της εξουσίας στις γυναίκες, γιατί έχει τη δυνατότητα να επηρεάσει το υποσυνείδητο εκατομμυρίων ανθρώπων με μια μόνο εικόνα και βρίσκεται παντού. Στην τηλεόραση, στα έντυπα, στο δρόμο, στα μαζικά μέσα μεταφοράς. Κι ενώ πιστεύουμε ότι, αγνοώντας τα μηνύματα που εκπέμπει, μένουμε ανεπηρέαστοι, στην πραγματικότητα αυτά τα μηνύματα μέσα από την εικόνα επιδρούν αποφασιστικά στις αξίες μας, στις επιλογές μας και στις συμπεριφορές μας. Στην Αμερική υπολογίζεται ότι ένα άτομο εκτίθεται καθημερινά σε πάνω από 2.000 διαφημίσεις. Κάτι αντίστοιχο σε μικρότερη κλίμακα συμβαίνει και στη χώρα μας.

Κύριο εργαλείο της διαφήμισης, το γυναικείο σώμα. Η εικόνα του γυναικείου σώματος πουλάει τα πάντα. Η γυναίκα και τα μέρη του σώματος της, κατά προτίμηση το στήθος, τα πόδια και τα οπίσθια, πωλούν από γιαούρτια έως τεχνολογία. {«το χάσαμε το κορμί πατριώτη!»} Χρησιμοποιώντας τα μέρη του γυναικείου σώματος ξεχωριστά από το υπόλοιπο σώμα για διαφημιστικούς λόγους, το μήνυμα που προσλαμβάνει ο θεατής είναι ότι όχι μόνο η συγκεκριμένη γυναίκα, αλλά και κάθε γυναίκα είναι μόνο στήθη ή πόδια ή οπίσθια. Ταυτίζοντας τη γυναίκα με τα μέρη του σώματός της κατ’ επιλογή, η διαφήμιση απογυμνώνει τη γυναίκα από την ανθρώπινη αξία της, κάνοντας την αντικείμενο-εργαλείο για την προώθηση των προϊόντων που διαφημίζει. Την μετατρέπει έτσι σε απρόσωπο πράγμα, κάτι που δεν συμβαίνει με τον άνδρα, τον οποίο σχεδόν πάντα τον αντιμετωπίζει ως οντότητα. Αυτή η υποβίβαση της γυναίκας στα μέρη του σώματός της προς τέρψιν του άνδρα, σύμφωνα με τους ψυχολόγους, καταστρέφει τη γυναικεία αυτοεκτίμηση.

Παράλληλα, μέσα από τις διαφημίσεις, προωθούνται συχνά μηνύματα γυναικείας παθητικότητας και υποταγής στη βούληση του άνδρα. Ακόμα και η έκφραση του προσώπου, η στάση, η θέση της γυναίκας στο χώρο και σε σχέση με τον άνδρα που πιθανά συμμετέχει σε μια διαφήμιση στέλνουν το μήνυμα της γυναίκας-αντικειμένου. Συχνά το μήνυμα της γυναίκας αντικειμένου-εμπορεύματος προβάλλεται ευθέως, όπως στην πρόσφατη διαφήμιση της «Γερμανός», για την οποία διαμαρτυρήθηκε τόσο η θεματική ομάδα δικαιωμάτων των Ο.Π. όσο και η Γενική Γραμματεία Ισότητας.

Όλες αυτές οι διεργασίες που μετατρέπουν τη γυναίκα σε αντικείμενο, αποσπούν το σώμα της από την ίδια και τη διαιρούν στα μέρη του σώματος της, όχι μόνο της στερούν την ανθρώπινη υπόστασή της αλλά συχνά οδηγούν στην νομιμοποίηση της βίαιης συμπεριφοράς εναντίον της. Η συνεχής προβολή βίαιων εικόνων από τα ΜΜΕ, σε συνδυασμό με την προβολή της γυναίκας ως αντικείμενο, κάνει το μέσο άνθρωπο -ακόμη και τις ίδιες τις γυναίκες- λιγότερο ευαίσθητο σε θέματα έμφυλης βίας. Δεν είναι τυχαίο ότι τα εγκλήματα με θύματα γυναίκες προβάλλονται συχνά από τους δημοσιογράφους με αυτή τη στερεότυπη εκδοχή: «έγκλημα πάθους, έγκλημα τιμής, οικογενειακό δράμα», ενώ η κρατική τηλεόραση προέβαλε μέχρι και δήλωση ανθρώπου της τέχνης που παρότρυνε σε βία κατά των γυναικών. Στην πραγματικότητα, αρκετά εγκλήματα με θύματα γυναίκες καθρεφτίζουν μηνύματα που προβάλλονται από τα ΜΜΕ.

Η απαξιωτική αυτή εικόνα της γυναίκας όπως έχει διαμορφωθεί στα ελληνικά ΜΜΕ εξακολουθεί να κυριαρχεί χωρίς ενδείξεις βελτίωσης, τουναντίον πληθαίνουν τα δείγματα εκμετάλλευσης του γυναικείου σώματος από τα ΜΜΕ, παρά τις επανειλημμένες διαμαρτυρίες και τα διαβήματα των γυναικείων οργανώσεων. Επιπλέον, με τα στερεότυπα γυναικείων συμπεριφορών που προβάλλουν στο κοινό συντελούν, έστω και χωρίς πρόθεση, στην αύξηση των κρουσμάτων βίας, όπως έχουν καταγραφεί τα τελευταία δύο χρόνια στη χώρα μας εναντίον γυναικών.

Είναι ανάγκη λοιπόν να ληφθούν άμεσα μέτρα όπως είναι:

• Να εφαρμοστεί και στα ΜΜΕ η αρχή του gender mainstreaming που έχει θεσμοθετηθεί και στην Ελλάδα μετά το ψήφισμα του Συμβουλίου των υπουργών των κρατών μελών της ΕΕ στις 5/10/1995, ώστε να βελτιωθούν τα προβαλλόμενα στερεότυπα ανδρών και γυναικών σύμφωνα με τις αρχές της ισότητας των φύλων.

• Να θεσμοθετηθεί η επιμόρφωση των εργαζομένων στα ΜΜΕ σχετικά με τα θέματα της ισότητας των φύλων, γεγονός που θα ενισχύσει την ευαισθητοποίηση και την κατάρτιση των εργαζόμενων και θα τους βοηθήσει στην καλύτερη αποτύπωση της κοινωνικής πραγματικότητας μέσα από την δουλειά τους στα ΜΜΕ.

Ελεάννα Ιωαννίδου, εκπρόσωπος τύπου

Χριστίνα Κούρκουλα, θεματική ομάδα Δικαιωμάτων

Οικολόγοι Πράσινοι

(Μάρτιος 2011)